"Cao su đi đến đâu thì m�?điện, đường, trường, trạm đến đó. Các đồn điền cao su là tiền đ�?đ�?tạo lập rất nhiều địa bàn dân cư trù phú trên bản đ�?hiện nay. Các anh v�?thăm nhà truyền thống Công ty cao su Dầu Tiếng s�?thấy rất rõ", anh Lê Văn Thắng - phó ban tuyên giáo thi đua Tập đoàn Công nghiệp cao su Việt Nam - nói một cách t�?hào.

Trung tâm đồn điền cao su thành trung tâm th�?trấn

Chúng tôi v�?thăm lại th�?trấn Dầu Tiếng (huyện Dầu Tiếng, Bình Dương) - một th�?trấn in trong trí nh�?những lần ghé thăm trước đó là có thời tiết d�?chịu, nhiều con đường ph�?cây xanh mát rượi và đi bất k�?hướng nào cũng đụng phải vườn cao su.

Lần này, ch�?Ao Th�?M�?L�?- cán b�?Công ty TNHH MTV cao su Dầu Tiếng - đã giới thiệu cho chúng tôi k�?hơn v�?"th�?trấn cao su" này. 

Nhà truyền thống của Công ty cao su Dầu Tiếng nằm �?địa ch�?s�?1 đường Thống Nhất, cổng chính hướng v�?phía bắc, ngay vòng xoay lớn nhất �?trung tâm th�?trấn, trục giao các con đường chính của Dầu Tiếng là Thống Nhất, 13-3 và Hùng Vương.

Căn nhà được xây dựng khang trang với tổng diện tích hơn 400m2, là nơi trưng bày rất nhiều lưu vật và hình ảnh liên quan hoạt động các đồn điền cao su t�?thời Pháp đưa cây cao su v�?đây trồng vào năm 1917. 

"Nhà truyền thống đã được s�?hóa, các bạn có th�?xem 3D trên điện thoại", ch�?L�?nói thêm trong khi thuyết minh cho chúng tôi v�?những lưu vật trưng bày theo từng giai đoạn một cách trang trọng.

Trong khuôn viên chung của nhà truyền thống nối "mặt tiền" t�?đường Thống Nhất qua đường 13-3, còn c�?một h�?bơi được người Pháp xây dựng t�?gần một th�?k�?trước. "Đây là h�?bơi xây nổi được người Pháp xây dựng còn nguyên vẹn đến ngày nay. 

Bên phải là sân vận động thuộc Trung tâm văn hóa th�?thao cao su Dầu Tiếng. Bên trái, cách con đường Yết Kiêu, là tr�?s�?của công ty cao su. Đối diện bên kia mặt tiền đường 13-3 là khu vực mà xưa kia là nhà của các điền ch�?Pháp từng �?quot;, ch�?L�?nói thêm.

T�?vòng xoay này m�?rộng ra bốn phía xưa kia đều là các lô cao su bạt ngàn. Đi t�?vòng xoay theo đường Hùng Vương v�?phía bắc s�?gặp Trường mầm non Sơn Ca bên trái, được ngành cao su xây dựng t�?năm 1978, nơi lưu dấu ký ức tuổi thơ của hầu hết các th�?h�?t�?8X cho đến nay được sinh ra tại th�?trấn Dầu Tiếng.

Liền đó là Bệnh viện Đa khoa cao su Dầu Tiếng - có nền móng ban đầu là bệnh xá 10 giường với 20 cán b�?y t�?vào cuối năm 1976. Đến nay, bệnh viện này đã là bệnh viện hạng 3 với 126 giường và vẫn là một trong những trung tâm y t�?quan trọng của vùng.

"Các bạn thấy đó, trung tâm của th�?trấn Dầu Tiếng bây gi�?tuy không còn nhiều cây cao su vì đã đô th�?hóa nhưng nhìn đâu cũng thấy bảng hiệu có ch�?cao su, t�?bệnh viện cho tới trường học, khu th�?thao giải trí", ch�?L�?nói khi dẫn chúng tôi đi v�?Vườn cao su thời Pháp thuộc - di tích cấp tỉnh Bình Dương, nằm cách vòng xoay trung tâm hơn 9km v�?phía đông bắc.

Bệnh viện đa khoa cao su Dầu Tiếng, ban đầu là bệnh xá được xây dựng năm 1976, đến nay vẫn là trung tâm y t�?quan trọng của vùng - Ảnh: SƠN LÂM

Đây là vườn cây thuộc lô 50, làng 14, trong Nông trường cao su Trần Văn Lưu thuộc xã Định Hiệp, huyện Dầu Tiếng. Trong khuôn viên 6,9ha đang có gần 1.300 cây cao su được trồng thời Pháp thuộc. 

"T�?năm 2005, lô này đã được ngưng khai thác m�?đ�?bảo tồn. Do lúc trước trồng bằng hạt nên các cây cao su phát triển t�?nhiên, ít đồng đều. Khoảng 800 cây có đường kính hơn 60cm", ch�?L�?giới thiệu.

Trong vườn cây này, những người làm bảo tồn của ngành cao su đã cất công khai thác đá t�?dãy núi Cậu �?phía bắc, làm lại những căn nhà, phục ch�?hiện trạng những ngôi làng phu cao su sinh sống giống như thời các lô cao su còn trong tay người Pháp. 

Nơi đó có hàng loạt bức tượng "công tra" sống động đang khai thác m�?cao su, đang ngh�?ngơi cơm chiều, thắp nhang th�?cúng ông bà và c�?hình ảnh người nằm thoi thóp trên giường bệnh.

Bên cạnh đó là nhà máy ch�?biến m�?cao su được phục dựng t�?những máy móc thời Pháp, một gian nhà truyền thống trưng bày nhiều vật dụng khai thác cao su xa xưa, và c�?những sản phẩm lốp xe Michelin nổi tiếng khắp th�?giới một thời mà chất liệu được làm t�?cao su Việt Nam.

Một căn nhà của phu cao su ngày xưa được tái hiện - Ảnh: SƠN LÂM

Rừng đất xám tr�?thành đồn điền cao su hàng đầu thời Pháp

Nằm �?trung tâm phía tây miền Đông Nam B�? nhưng không như những vùng đất đ�?xung quanh, đất Dầu Tiếng là vùng đất xám bình nguyên được hai con sông Sài Gòn và Th�?Tính tạo thành hình ch�?V ôm lấy ba mặt.

"Nhiều sách v�?lịch s�?đều k�?lại rằng khi xưa có một cây dầu rất to lớn ngã ra bắc thành cây cầu trên sông Sài Gòn. Dân sông nước đi qua đi lại lấy cây dầu nổi bật này đ�?định v�? truyền tai nhau. Riết cây dầu nổi tiếng và gọi luôn là Dầu Tiếng", ch�?L�?k�?

Truyền thuyết mà ch�?L�?nhắc hẳn đã phải hình thành t�?hơn 200 năm trước, bởi Dầu Tiếng đã là tên một thôn được ghi trong Địa b�?triều Nguyễn năm 1836. 

Khi thực dân Pháp vào Nam K�?đã phân chia thôn này thuộc xã Định Thành (tổng Bình Thạnh Thượng, huyện Bình Long, ph�?Tây Ninh, tỉnh Gia Định) - nơi có khoảng 50 đến 60 gia đình sinh sống.

Theo sách Lịch s�?phong trào công nhân cao su Dầu Tiếng, khi những hạt cao su đầu tiên vào Việt Nam năm 1987, khu vực này vẫn là rừng rậm ph�?lớp đất phù sa c�?màu xám nâu với dãy núi Cậu �?phía đông bắc thoải dần v�?phía nam nơi hội t�?ngã ba sông Sài Gòn - Th�?Tính.

Ruột xe hãng Michelin được trưng bày trong Nhà truyền thống cao su Dầu Tiếng - Ảnh: SƠN LÂM

Th�?công tra và các đơn xin ngh�?phép của công nhân thời Pháp được sưu tầm và trưng bày nhiều �?Nhà truyền thống cao su Dầu Tiếng - Ảnh: SƠN LÂM

Trong bối cảnh sốt cao su, năm 1917 Công ty Michelin, tiên phong trong việc ch�?tạo lốp xe trên th�?giới còn thương hiệu đến tận ngày nay, đã vào khu vực này lập đồn điền. 

Khu rừng già "cọp đi nghênh ngang bắt người giữa ban ngày" với nhiều loại g�?quý như gõ, căm xe, giáng hương, bằng lăng... lần lượt b�?đốn h�? tập kết v�?Bến Súc, xuôi sông Sài Gòn v�?bán cho công ty hỏa xa, và thay vào đó là hạt cao su được đập nứt ra, gieo xuống, lấp đất lên cẩn thận.

Việc phá rừng, lấy g�?và trồng cao su ban đầu ch�?yếu được nông dân địa phương quanh các khu vực lân cận t�?Sài Gòn, Tây Ninh, Bình Dương đ�?v�? 

Nhưng việc m�?rộng rất nhanh diện tích cao su khiến nhu cầu lao động ngày càng cao, kéo theo những đợt tuyển m�?phu lao động quy mô lớn t�?miền Bắc, miền Trung.

Năm 1925, Công ty Michelin thành lập thêm đồn điền Phú Riềng, nay là xã Thuận Phú (huyện Đồng Phú, Bình Phước). Đến năm 1930, s�?lượng "công tra" của Michelin đạt đến gần 10.000 người. 

Diện tích cao su của đồn điền Dầu Tiếng đã từng đạt lên đến hơn 9.200ha. Cùng với 7.000ha cao su tại đồn điền Phú Riềng, Michelin tr�?thành một trong bốn công ty khai thác cao su lớn nhất của giới tư bản Pháp tại Việt Nam thời bấy gi�?

Đa s�?công nhân t�?miền Bắc, miền Trung �?lại làm việc theo hợp đồng ký kết với ch�?người Pháp. Hợp đồng, trong ,tiếng Pháp là contrat, người Việt quen đọc là "công tra". Năm 1911, khoảng 40 người t�?Quảng Tr�?vào làm tại đồn điền Suzannah được xem là những người đầu tiên di cư vào Nam theo cao su.

Nhưng cột mốc v�?s�?ra đời "công tra" được tính t�?khi ngh�?định tháng 11 năm 1918, do Toàn quyền Đông Dương ký, quy định v�?việc tuyển m�?công nhân �?Nam K�? được ban hành.

"Cò" tuyển phu cũng ăn theo đó ra đời. Với một người phu tuyển được t�?miền Bắc, miền Trung, "cò" có th�?kiếm được 5 đồng bạc vào đầu những năm 20, sau đó nhanh chóng tăng lên đến 12, 15 đồng khi nhu cầu lao động cấp thiết.

****************

"Ông c�?mình người Hà Nội vào làm công tra cho Pháp lúc cao su mới bắt đầu trồng �?Bình Long. Đến đời cha mình làm nhà máy ch�?biến cao su, m�?là công nhân khai thác m�?cho đến đời mình".

>> K�?tới: Những “dòng họ�?cao su

Sơn Lâm - Thái Lộc
Theo Báo Tuoitre.vn